In het maart magazine van AiN, dat digitaal aan de donateurs wordt toegestuurd, stond dit artikel door André Buwalda over de zoektocht naar de Friese edelman Schelte van Aysma. Vandaag worden zijn stoffelijke resten opnieuw bijgezet in de grafkelder in Schettens en dit gaat met militaire eer gebeuren door het regiment waar Schelte van Aysma ooit kolonel van was. Een tweede bijzonderheid is, dat vandaag de laatste Van Aysma als eregast bij de bijzetting aanwezig zal zijn. Wilt u ook dit digitale magazine ontvangen, dat boordevol informatie, foto’s en verhalen staat? Voor 17,50 euro per jaar wordt u donateur, ontvangt u vier keer per jaar het digitale magazine en steunt u ons in onze werkzaamheden. Mail voor meer informatie naar nieuwsbrief@adelinnederland.nl.

In het kleine dorpje Schettens (ong. 275 inwoners), nabij Bolsward, staat door recente gebeurtenissen de 17^e-eeuwse adellijke Friese officier Schelte van Aysma (1578-1637) in het middelpunt  van de belangstelling. Hoogtepunt zal op 23 mei a.s. de bijzetting in de kerk met militaire eer zijn, waarbij de stoffelijk resten van hem en zijn familieleden zullen terugkeren in de familiegrafkelder.

Carrière
Schelte van Aysma (1578-1637) was gedurende bijna 40 jaar officier in het Staatse leger. Vanwege zijn adellijke afkomst begon hij als vaandrig, maar klom hij al snel op, om vervolgens luitenant en uiteindelijk kapitein van een eigen compagnie te worden. Naast Schelte zijn vele andere Van Aysma’s eeuwenlang officier geweest in het Staatse leger. In 1628 werd Schelte de eerste commandeur van de toen aangelegde Langackerschans, nu bekend als Nieuweschans.

Als luitenant-kolonel liep hij in 1633 mee in de rouwstoet van Stadhouder Ernst Casimir. De tekening die daarvan gemaakt werd, is tevens de enige afbeelding die we kennen van Schelte. We zien hem in deze rouwstoet lopen met de tabberd, de wapenrok van de heraut van de stadhouder, en dat hierop het stadhouderlijke wapen staat afgebeeld, zal zeker een extra grote eer zijn geweest.

Beleg van Breda
In juli 1637 begint het bekende Beleg van Breda. De stad was in handen van de Spanjaarden en diende weer in Staatse handen te komen. Hierbij werden ook de regimenten ingezet die dienden onder de Friese stadhouder Hendrik Casimir. Een half jaar eerder was Schelte van Aysma benoemd tot kolonel van het oudste Friese regiment. Hij had daarmee de top van zijn militaire loopbaan bereikt en bovendien diende hij nu rechtstreeks onder de stadhouder.

Even voor 23 augustus 1637 moet er iets dramatisch zijn gebeurd in de loopgraven rond Breda en waarschijnlijk is Schelte toen door een vijandelijke kogel geraakt. In ieder geval stierf Schelte op de 23^ste in het militair hospitaal te Geertruidenberg. Zijn lichaam zal per schip naar Schettens zijn gebracht om daar te worden opgebaard op Osinga State, het adellijke huis, dat hij met zijn gezin bewoonde.

Niet veel later vertrok een deftige rouwstoet om hem naar zijn laatste rustplaats te brengen in een speciaal voor hem gebouwde grafkelder in de kerk van Schettens. In deze kerk lagen ook de voorvaderen van zijn vrouw begraven onder zeer monumentale grafzerken, maar de zerk van Schelte werd net even iets groter, waardoor deze ongeveer 5 ton weegt.

De Helm
Vanaf 1877 hing er in het portaal van de toen gebouwde nieuwe toren, hoog aan de muur, een wat roestige oude helm, met daaronder een zwaard. Niemand wist waarom deze hier hingen of aan wie die helm had toebehoord.

In april 2015 kwam de auteur in contact met Jeroen Punt, conservator van het Nationaal Militair Museum in Soest, naar aanleiding van een foto op zijn website, met daarop de twee militaire attributen. Het bleek uiteindelijk de helm van Schelte van Aysma te zijn. Het is een zogenaamde ‘bourgondische stormhoed’ uit begin 17^e eeuw. Een helm die goed van pas kwam bij belegeringen en die door zijn gewicht van 5,6 kg (!) kogelbestendig was.

Daarnaast ontdekte hij dat dezelfde helm in een soort van schrijn afgebeeld staat op de grafzerk van Schelte. Dit is tot op heden niet vaker vertoond en geeft de bijzondere status van deze helm aan. Begin 2016 was dit dan ook groot nieuws en de helm kwam in bruikleen bij het Nationaal Militair Museum. De helm staat sinds vorig jaar zelfs in de Canon van Nederland. De kerk kreeg een heuse 3D kopie van de helm, die zelfs door insiders amper van het origineel is te onderscheiden.

De helm en rapier zijn na het overlijden van kolonel Van Aysma, volgens goed militair gebruik, in 1637 op zijn rouwbord bevestigd. Dat de Schettenser helm al die eeuwen bewaard is gebleven, mag een groot wonder heten, want er zijn maar weinig andere voorbeelden bekend.

De restauratie
De huidige kerk van Schettens dateert van 1865, waarbij de oude kerk bijna volledig is afgebroken en plaats moest maken voor een nieuwe. Gelukkig werden daarbij de zes oude grafzerken bewaard in het middenpad. Enkele jaren geleden was de kerk door achterstallig onderhoud toe aan een grote restauratie. Bij het verwijderen van een aantal oude tegels in de kerk, stuitten de vrijwilligers al snel op een muurtje van oude ‘geeltjes’. Uiteraard werd besloten verder te graven, waarbij duidelijk werd dat het muurtje de toegang bleek te zijn van een eeuwenoude grafkelder.

Met behulp van een ‘selfiestick’ met camera en een losgewrikte steen, kwam er zicht op de toestand waarin de kelder zich bevond. Naast veel modder en hout, lagen er ook beenderen en schedels. Al snel werd duidelijk dat dit de grafkelder van de familie Van Aysma moest zijn, die geheel onder de monumentale grafzerk lag, die de kelder afsloot.

Het kerkbeheer zag hier een unieke mogelijkheid om de grafkelder toegankelijk te maken en kreeg daarbij de steun van zowel de Gemeente Sudwestfryslan als de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. De grafkelder werd hierna grondig archeologisch onderzocht, waarbij alles werd afgevoerd voor onderzoek. De botten en schedels werden ook onderzocht door een fysisch antropoloog. Tevens werden uit de vijf gevonden schedels DNA monsters genomen.

In de volgende fase werd de kelder voorzien van een nieuwe toegang, die keurig verborgen in het looppad ligt. Hierdoor behield de symmetrisch ingerichte kerk, zijn typisch 19^e-eeuwse authentieke charme. Ook de grafzerk van Schelte van Aysma, die voor een deel onder een verhoogd koor met hek ligt, kreeg een uniek luik, waardoor de kolossale steen nu voor het eerst in eeuwen weer in volle glorie is te bezichtigen.

DNA
Het DNA onderzoek werd gedaan door drs. Eveline Altena en dit bleek behoorlijk complex te zijn. Er waren drie mannen en twee vrouwen, waarbij de mannen niet in mannelijke lijn verwant waren. Tevens waren er vier in vrouwelijke lijn verwant, want ze hadden dezelfde ‘mitochrondiale Haplogroep’. Eén persoon had een totaal afwijkend DNA.

De oplossing bleek in handen van Frans Lauta van Aysma te liggen, een ver familielid dat kort tevoren door de auteur getraceerd was. Frans bleek de allerlaatste levende mannelijk Lauta van Aysma te zijn, die ook nog in mannelijke lijn dezelfde voorvader als Schelte had. Dankzij de DNA match kon met 100% zekerheid de verwantschap aangetoond worden en bleek schedel IV aan Schelte van Aysma te hebben toebehoord.

De overige vier personen zijn Tyempck van Osinga, de vrouw van Schelte. Verder twee schoonzonen, die beiden als officier in het Staatse leger dienden en tevens jong stierven. Eén daarvan, Georg Sigusmund von Zedlitz, was afkomstig uit een adellijk geslacht uit Bohemen en dat verklaart het afwijkend DNA profiel. De moeder van de andere schoonzoon, Epe van Aesgema, was weer een Van Aysma, zodat ook deze vrouwelijke verwantschap verklaard werd. Tevens bleek uit het 17^e eeuwse kerkboek van Schettens, dat de partners van de twee militairen geld aan de kerk hadden nagelaten; dit zal voor de bijzetting van hun echtgenoten zijn geweest. De laatste kandidaat werd gevonden in de kleindochter Anna Yda Spruyt, die ook een Van Aysma als moeder had.

De grote vraag blijft wel, waar dan alle overige familieleden begraven liggen. Mogelijk zijn deze in de familiegrafkelder in Beetgum bijgezet, waar de Van Aysma’s eeuwenlang eigenaar van Aysmastate waren.

Bijzetting op 23 mei
Inmiddels zijn er door de plaatselijke timmerman twee 17^e-eeuwse grafkisten nagemaakt en op 23 mei keren de Aysma’s weer terug in Schettens. Gezien de bijzondere omstandigheid dat Schelte één van de vroegere kolonels was van het Johan Willem Friso regiment, gaat dit regiment de bijzetting met militaire tradities begeleiden. Dit belooft een zeer bijzondere gelegenheid te worden, compleet met rouwstoet en een meegedragen rouwbord. In Fogelsanghstate te Veenklooster blijkt nog de originele 17^e eeuwse draagbaar aanwezig te zijn van de broer van Schelte, Hessel van Aysma.  Deze is zelfs voorzien van het Aysma wapen en zal nu in de stoet worden meegedragen.

André A. Buwalda (1972) is geboren en woonachtig in Schettens. Hierdoor heeft de dorpsgeschiedenis van Schettens zijn grote belangstelling. In de afgelopen jaren deed hij veel onderzoek naar Schettens en zijn bewoners en publiceerde hierover.
Homepage: www.andrebuwalda.nl.

De grafkelder in de kerk is op afspraak te bezichtigen, waarbij het bijzondere verhaal van Schelte verteld zal worden.

Het NMM heeft vanaf april een tentoonstelling, vanwege het feit dat de opstand tegen de Spanjaarden 450 jaar geleden begon. Hierin krijgt ‘onze’ Schelte van Aysma een belangrijke rol, waarbij er zelfs een mini-documentaire over zijn leven bekeken kan worden.

In september krijgt Schelte nogmaals de hoofdrol, nu in een muziektheaterstuk in het kader van de Culturele Hoofstad 2018, Skeltemania genoemd – een passende titel in een jaar vol nieuws over Schelte van Aysma!