Wapenzilver Twickel Weldam Middachten Amerongen, recensie door Janjaap Luijt

Er zijn verschillende manieren om een aantal voorname Nederlandse adellijke families en hun huizen samen te brengen in één boek. De wijze waarop Barend van Benthem dat deed, is aan de hand van het zilverwerk dat zij bezaten. Het uitgangspunt voor zijn studie was de collectie zilveren voorwerpen op kasteel Twickel. Van Benthem begon als vrijwilliger het zilverwerk van dit kasteel te beschrijven en inventariseren. Hij stuitte op verschillende familiewapens op het zilverwerk, waaruit onvermijdelijk een studie naar stamreeksen en parentelen volgde. Vanwege de familiare verbanden van de bewoners van Twickel, kwam ook het zilverwerk van de kastelen Weldam, Middachten en Amerongen binnen zijn blikveld met een uitgebreider onderzoek tot gevolg.
Het resultaat van zijn jarenlang onderzoek heeft Van Benthem gepubliceerd in een lijvig boekwerk met de titel Wapenzilver Twickel Weldam Middachten Amerongen; De vroegere bewoners en hun zilver 1550-1950.
Het boek beschrijft de verwantschappen van de generaties op de huizen vanaf de zeventiende eeuw aan de hand van de soms nog oudere zilveren voorwerpen met hun wapens. Voorafgaand aan een lijvige catalogus van al het zilverwerk van de kastelen Twickel, Middagten, Amerongen en Weldam, geeft Van Benthem een bondige beschrijving van de familieverbanden en van elk gezinshoofd en diens invloed op de zilververzameling. Van Benthem houdt daarbij een geografisch chronologische volgorde aan. Dat betekent dat hij per kasteel de bewonersgeschiedenis geeft in de vorm van een genealogie. Uiteraard vermelden die genealogieën feitelijke gegevens zoals geboorte, huwelijk en overlijden, maar ook wordt per generatie verhaald over het zilverwerk dat zij lieten maken, gebruikten of verkochten.
Voor het overzicht en als hulpmiddel heeft Van Benthem direct na het voorwoord een vereenvoudigd geneagram opgenomen van de families Van Wassenaer, Aldenburg, Bentinck, Raesfeld, Van Reede, Van Athlone, Van Heeckeren met hun onderlinge relaties, voor zover ze een van de genoemde kastelen bewoonden. Een voor een families die in hun tijd behoorden tot de Nederlandse elite en de getitelde adel van verschillende Europese landen.

Graveringen
Een belangrijke rol is weggelegd voor de graveringen op het zilverwerk en in het bijzonder de wapens en wapentekens. Zo komt ook de heraldische geschiedenis van elke familie aan bod komt. De gewoonte die te tonen wisselde met de tijd en laat duidelijk Duitse en Engelse heraldische gebruiken zien. Aan de hand van de graveringen weet Van Benthem te vertellen aan welke telg een zilveren voorwerp of ensemble toebehoorde, maar ook kan hij soms overtuigend voorwerpen dateren. Dat doet hij bijvoorbeeld aan de hand van de versierselen van de Deense Orde van de Olifant, dat aan een aantal familiewapens is toegevoegd.
Door huwelijken en verervingen raakten de stukken soms op drift. Ook kon het zilverwerk dat ‘thuis hoorde’ op het ene kasteel eenvoudig op het andere terechtkomen, omdat families op beide woonde. Aan de hand van die wapens wist Van Benthem van verschillende stukken de herkomst te bepalen, wat een aantal maal leidde tot uitwisseling van voorwerpen tussen twee collecties.

Catalogus
Het zilverwerk verdeelt Van Benthem in twee categorieën: de ensembles en de losse voorwerpen. Onder ensembles rekent hij een cluster van voorwerpen dat lange tijd één geheel vormt en steeds als groep is vererfd. Sommige van die ensembles hebben hun eigen naam, zoals het ‘Gaildorf-zilver’, de couverts ‘model Wassenaer’, het ‘Aldenburg-servies’ en het ‘Orange-stel’.
In de categorie losse voorwerpen onderscheidt Van Benthem het zilver dat bij het huis hoorde, respresentatiezilver en zilver voor dagelijks gebruik. Op het zilver dat hoorde bij het huis, waren de bewoners over het algemeen erg zuinig. In inventarissen komen dergelijke stukken steevast als eerste aan bod. Behalve de eerder genoemde ensembles, waren dit ook opmerkelijke stukken, zoals een elandspoot voorzien van zilverbeslag of de vergulde doos waarin de akte van overdracht van de heerlijkheid Amerongen werd bewaard.
Representatiezilver was vooral bedoeld om indruk te maken op belangrijke gasten. Van dit zilverwerk namen de eigenaren makkelijker afscheid, bijvoorbeeld in financieel krappe tijden of als de mode nieuwe modellen voorschreef. Zo werd veel zilver uit de nalatenschap van Jacob IV van Wassenaer verkocht om het uitgavenpatroon van zijn zoon Jan te kunnen dekken en bleef van het servies dat de 2de graaf van Athlone aanschafte in 1714 weinig meer over, omdat het werd gebruikt als grondstof voor een nieuw servies.
Het overgeleverde dagelijkse zilver toont vaak zware gebruikssporen en omvat voornamelijk antieke stukken die de families pas in de 19e en 20e eeuw hebben teruggekocht bij antiquairs en weer aan de collectie zijn toegevoegd, waar ze oorspronkelijk toebehoorden..

Oordeel
Dit boek bedient verschillende doelgroepen: de historisch geïnteresseerden in heraldiek en familiaire allianties, zilververzamelaars en kunstliefhebbers. Elke groep komt ruim aan zijn trekken en door de heldere vertelstijl en de grote hoeveel kennis die Van Benthem deelt, steken die doelgroepen ook nog veel op van het vakgebied van de andere. Met het lezen van dit boek realiseer je hoe bepalend familiebanden zijn geweest voor de historische zilvercollecties van deze vier kastelen.

Barend J. van Benthem, Wapenzilver Twickel Weldam Middachten Amerongen; De vroegere bewoners en hun zilver 1550-1950 (Waanders & De Kunst, Zwolle), 2019, 21 x 26 cm, 448 pag., ca. 1000 ill., gebonden. ISBN 9789462622630. € 69,50.